"Duizenden jaren geleden ontdekte de eerste mens hoe hij vuur kon maken. Hij werd verbrand aan dezelfde paal die hij zijn broeders had leren aansteken. De uitvinder van het vuur werd als een boosdoener beschouwd die omgang had gehad met een demon waarvoor de mensheid vreesde. Maar vanaf dat moment had de mens wel vuur om zich warm te houden, om zijn hol mee te verlichten en zijn eten op te koken… Door alle eeuwen heen zijn er mensen geweest die nieuwe paden baanden. Hun schreden waren de eerste, ze begaven zich in verboden gebied, en het antwoord dat ze kregen: haat. Maar de mensen met nieuwe visioenen gingen door." Dat zijn woorden uitgesproken door Howard Roark, de onbuigbare architect in The Fountainheadvan Ayn Rand. Hij spiegelt zich aan Prometheus die als eerste het vuur bracht bij de mensen en daarvoor vreselijk gestraft werd. Een verhaal dat een mythe is geworden die ook na duizenden jaren tot de verbeelding spreekt.

Dit soort verhalen geven ons een identiteit als individu, als individu in een samenleving en als samenleving. Om ons bestaan te begrijpen en betekenis te geven hebben we ze nodig. Zelfs mythische verhalen uit oude tijden kunnen ons huidig zelfbeeld, onze huidige identiteit uitdrukken. De vraag die elk tijdperk zich weer stelt is wie de gehate Prometheus, de visionair is. In onze tijd lijkt dat naast de wetenschapper die ons confronteert met harde feiten over de gevolgen van ons consumptiegedrag ook de kunstenaar te zijn

Enige tijd geleden was ik in Epidaurus, waar het oudste theater ter wereld staat. Het is een openluchttheater waar sinds de 4de eeuw voor Christus meer dan tienduizend mensen toneelvoorstellingen bijwonen. We speelden er Elektra and Orestes van Euripides. Twee uur lang zat het duizendkoppige publiek te kijken naar twee stukken die in mijn interpretatie gaan over de gewelddadige radicalisering bij jonge mensen. Het publiek herkende in de oude Griekse verhalen problemen die zich vandaag overal ter wereld afspelen. Een overweldigend gevoel van gezamenlijkheid. De voorstelling deed ertoe. Waarom is dat? Omdat wij als mensen behoefte hebben ergens bij te horen. Mythen geven ons personages waarin we ons herkennen, waarin we herkennen wat in onze relaties, onze families, onze dorpen, onze steden, onze landen, onze wereld aan de gang is. Mythen zijn er voor iedereen. Ze geven inzicht in de grote levensstromen. Ze hebben de kracht van de vertraagde reactie. Reflecteren niet meteen op de actualiteit, zijn niet politiek gekleurd. Ze spiegelen hun urgentie aan een telkens veranderende werkelijkheid. Verhalen zijn geen objectieve feiten, kunnen op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. Kunnen een samenleving sturen en veranderen. Een verhaal is een subjectieve, geen absolute waarheid. De kunstenaar is een klankbord voor de mens, de samenleving, de mensheid. Dat is waarom er altijd kunst geweest is. Dat is waarom we niet zonder kunst kunnen.

Kunst is ook een doos van Pandora waarin alle kwaad en onheil dat mensen kan overkomen opgeborgen is. Een doos vol woede, angst, frustraties, verboden verlangens. Een doos die we liever gesloten houden. Maar als we negatieve, boosaardige gevoelens geen plek geven – zowel in onze kleine levens als in onze samenlevingen – gaan ze rotten, stinken, etteren en worden het ziekmakende bacteriën. Op het einde van de Oresteia van Aischylos stelt de godin Athena niet alleen een democratisch rechtssysteem in om een eind te maken aan de aanhoudende cyclus van geweld; zij geeft ook de bloeddorstige Furiën een plek in de nieuwe Atheense democratische samenleving. Dit is merkwaardig omdat de Furiën vernietigers zijn, gedreven door woede en wraak. Aischylos besefte duizenden jaren geleden al dat het kwaad wegdrukken uit een samenleving geen oplossing brengt. De kunstenaar als een noodzakelijke, positieve en constructieve terrorist van ons denken en voelen.

Ik ga nog even terug naar Griekenland. Een bezoek aan Athene is ondenkbaar zonder de Akropolis op te wandelen. De tocht naar boven begint met het Dionysos-theater. Onderweg kom je langs een plek waar specifiek wetenschappelijk onderzoek werd gepleegd, en als je van de top naar beneden kijkt, dan zie je de Agora, een open publieke ruimte waar men samenkwam om discussie te voeren, te overleggen over concrete thema’s die van belang waren voor de samenleving (wij zouden het nu een parlement noemen). En vlak ernaast is er de Areopagus, een enorme rots waarop rechtspraak plaatsvond. Bovenop staat het Parthenon, een tempel gewijd aan de goden. Het valt op dat de stad Athene gebouwd is rondom deze unieke en visionaire site. De Grieken beseften heel goed dat kunst samen met de politiek, de wetenschap, de religie en de rechtspraak de samenleving een identiteit geeft. Ondertussen stellen we het bestaansrecht van kunst voortdurend ter discussie en hebben het daardoor uit het centrum van de samenleving weggedrukt. Een tragische en historische fout.

Hoe is het zover kunnen komen dat we voortdurend de vraag blijven stellen naar het belang van kunst voor onze samenleving? Waarom worden kunstenaars altijd in het defensief gedrongen? Het Centraal Planbureau in Nederland kwam in 2019 tot de conclusie dat de culturele en creatieve sector 25,5 miljard of 3,7 % bijdraagt aan het bruto binnenlands product die de totale geldwaarde weergeeft van alle geproduceerde producten en diensten in Nederland. 3,7 % is tweemaal zoveel als de landbouw, net iets minder dan het toerisme. Daarnaast is de cultuursector goed voor 320.000 banen, dat is 4,5 % van de totale werkgelegenheid in Nederland. Kunst is dus levensnoodzakelijk, in de eerste plaats voor de gezondheid van ons gevoels- en denkleven maar ook voor de economie. Even noodzakelijk als politiek, religie, rechtspraak of wetenschap. Benjamin Barber, invloedrijk politicoloog en goeie vriend schreef: "De stedelijke economie profiteert van de kunsten, omdat het goed is voor de economie wanneer de samenleving bloeit en de gemeenschap wordt versterkt, en wanneer een publieke ruimte wordt geschapen. Maar kunstenaars noch politici zouden moeten gedwongen worden om alleen die instrumentele argumenten aan te voeren wanneer ze het opnemen voor cultuur." Het probleem van onze huidige calculerende welvaartspolitiek en onze economisch gestuurde en op consumptie gerichte samenleving is dat het niets kan met de creatieve energie van mythen.