In april 2017, een dag voor de première van het toneelstuk Bordello Balan , kwam een groep van een tiental oorlogsveteranen het Nationaal Theater van Kosovo binnen. Ze waren razend. Ze eisten dat het stuk de volgende dag niet zou worden vertoond omdat het volgens hen ‘nationale gevoelens’ en ‘waarden van de bevrijdingsoorlog’ beschimpte. Ik herinner me dat tijdens een bits gesprek – waarbij zelfs doodsbedreigingen werden geuit – een van hen zei dat het voor hen vrij gemakkelijk zou zijn om een toneelstuk in het theater te stoppen, in vergelijking met een vergadering van het Kosovaarse Parlement die ze een paar weken eerder ook al hadden gestopt. Ik reageerde meteen door te zeggen dat het mogelijk is een zitting van het parlement te blokkeren, maar niet een theatervoorstelling. Ik herinner me hun verbijsterde gezichten nog, alsof ze niet konden geloven dat ik zoiets zei. Ze dachten dat ik gek was, of arrogant. Of ze hadden op die momenten zelfs kunnen denken dat het theater een soort ‘buitengewone kracht’ bezat, een soort ‘verborgen magie’ waarvan ze zich niet bewust waren.
Het stuk ging de volgende dag in première, ondanks het strenge toezicht van de politie – wat de voorbije jaren vaak het geval was met toneelstukken van Qendra Multimedia, in Pristina of zelfs in Belgrado, waar we te gast waren om onze stukken te brengen!

Lange tijd daarna heb ik nagedacht over mijn dwaze vastberadenheid om de enscenering van een toneelstuk in zulke gevaarlijke omstandigheden te verdedigen. Waarom geloofde ik (en waarom blijf ik er nog steeds bij) dat iemand die zo machtig is wel een vergadering kan tegenhouden, maar geen theatervoorstelling?
Omdat ik geloof dat ik een vrij mens ben. Omdat ik geloof en blijf geloven dat de Kosovaarse samenleving een vrije samenleving is.

In de jaren 1990 behoorden de theaters in Kosovo tot de instellingen die werden bezet en onder het beheer van het gewelddadige bestuur van Milošević werden geplaatst. Albanezen kozen ervoor om niet naar een theater te gaan dat hen met geweld was ontnomen en waar de meeste van de gespeelde toneelstukken in het Servisch waren. Het programma van dat theater diende het fascistische beleid van Milošević. Het was een instrument van het regime geworden en veranderde in een soort anti-theater, het tegenovergestelde van wat het had moeten zijn of wat het theater zou moeten voorstellen. Als Albanese student heb ik ooit, bijna toevallig, besloten om dat theater binnen te gaan en een toneelstuk in het Servisch te gaan bekijken. Meer dan een uur in die zaal te zitten was een van de meest angstaanjagende dingen die ik ooit heb meegemaakt. Ik geloofde dat ik daar de enige Albanees was, omringd door een Servisch publiek. Ik geloofde dat iedereen daar wist dat ik Albanees was. Dat wil zeggen, een man zonder vrijheid. Een slaaf in een tot slaaf gemaakt theater. En daarom was ik bang.

Wat maakt theater onontbeerlijk? Het is de krachtige band die het heeft met vrijheid. Met het gevoel vrij te zijn. Met het verlangen vrijheid te vinden op het toneel, op een moment waarop die vrijheid in de werkelijkheid afwezig is. Wanneer deze band tussen het publiek en het theater verloren gaat, gaat de betekenis van het theater mee ten onder.

Een vrij theater getuigt van een vrije samenleving. Een strijd voor een vrij theater, en meer specifiek voor vrijheid op het toneel, is een strijd voor de vrijheid van een samenleving.
Vrijheid op het toneel staat voor de vrijheid van de samenleving. Een geketend en gechanteerd theater kan alleen dienen voor de machthebbers die de samenleving zelf hebben geketend en gechanteerd.

Welnu, theater – omwille van de vrijheid. We doen dus aan theater omdat we vrijheid nastreven. We willen een vrij theater omdat we vrij willen zijn. We willen het theater verdedigen omdat we onze vrijheid willen verdedigen.

Voor de première van Bordello Balkan in april 2017 kwam het publiek toch opdagen, niettegenstaande de spanningen en de incidenten die door de oorlogsveteranen hadden kunnen worden veroorzaakt. Deze keer was hun komst geen gewoon theatraal ritueel, maar een daad van verzet. Door het toneelstuk bij te wonen wilden ze hun solidariteit met het theater tonen, vooral met de vrijheid waar ze naar verlangden en die ze bereid waren te beschermen. Hun komst was een strijd voor hun bedreigde vrijheid.

Theater, omwille van de vrijheid!

Jeton Neziraj is een toneelschrijver uit Kosovo. Hij was artistiek directeur van het Nationaal Theater van Kosovo en is momenteel directeur van Qendra Multimedia, een cultureel productiebedrijf dat streeft naar een alternatieve vorm van kunstproductie om politieke en sociale kwesties met helderheid en verbeelding aan te kaarten. Zijn stukken werden intussen in meer dan vijftien talen vertaald.