023
De hemel hooghouden | Cibele Forjaz
Sinds ik kan denken, heb ik altijd al aan theater willen doen…
Als kind wilde ik 'theater spelen', zoals iemand een astronaut wil zijn om op de maan te landen en daar, wie weet, in plaats van een Braziliaanse, Amerikaanse of Sovjetvlag te planten, wil dansen zodat iedereen op aarde dit in het volle maanlicht kan zien. ‘Theater spelen' was alsof ik als reiziger de wereld rond kon reizen om alle volkeren te leren kennen die er zijn of zullen zijn, allemaal heel verschillend van elkaar. De wereld is divers en we zijn verplicht om te kiezen om één iemand te zijn, een persoon met een identiteit en samenhang. Ik wilde ‘aan theater doen’ om alles te zijn wat ik wilde zijn. Het was een manier om tegelijk ook een historica, een danseres, een antropologe, een opvoedster, een wetenschapster of een hippie te zijn, zelfs een overjaarse, huilen naar de maan en de droom zijn van een mandarijn of de mandarijn zelf zijn die droomt van andere mogelijke werelden. Kortom, het was een manier om een leven vol transformaties op te bouwen. Er zijn vele vormen van theater in één Theater.
WAAROM THEATER? OMDAT THEATER VERBEELDING IS, SPEL EN VERMAAK.
Later, op de universiteit, kwam de passie voor het licht... Voor de redactionele functie van het lichtontwerp dat tijd en ruimte verwoordt: het gezichtspunt, de dramaturgie van het zien, het schrijven van een scène, het verweven van talen... Ik heb me toegelegd op de techne van het theater. Ik werd lichtontwerper en regisseur. Ik leerde manieren en middelen om verhalen te vertellen. Theater is ook een ambacht. Er zijn vele vormen van theater in één Theater.
WAAROM THEATER? OMDAT THEATER EEN VAK IS DAT JE MOET LEREN, ÉÉN TAAL EN VELE IDIOMEN.
Een paar jaar later, in 1990, zag ik Zé Celso voor het eerst op het toneel. De regisseur van As Boas (Les Bonnes) van Jean Genet sprak het publiek rechtstreeks aan, hij sprak eigenlijk niet maar schreeuwde, en presenteerde de 'Gemeenschap van de voorstelling’, waarbij hij het masker van de hartelijkheid afrukte om het geweld van de Braziliaanse ongelijkheid in de gezichten van het publiek te wrijven... een multi-etnisch, meertalig land dat zichzelf slechts herkent aan de hand van een neoliberale voorstelling van een hofhouding van een knechtende klasse in luxueuze penthouses in Rio de Janeiro.
Daar, in het Teat(r)o Oficina, kreeg ik een stoot in mijn maag en begreep ik de transformerende kracht van het theater om niet alleen het pantser van de acteurs, maar ook dat van het publiek te doorboren. Theater maakt de tegenstrijdigheden van onze tijd zichtbaar, lokt kritische reflectie uit en onthult diepe littekens van een beschaving die is gegrond op het geweld tussen klassen, geslachten of rassen. Theater is een molotovcocktail voor de polis. Zoals Hamlet tegen zijn acteurs zegt, is het toneelstuk het ding waarin ik het geweten van de koning zal vangen. Er zijn vele vormen van theater in één Theater.
WAAROM THEATER? OMDAT THEATER POLITIEK IN ACTIE IS.
Omdat ik dacht dat ik eindelijk de reden had ontdekt om aan theater te doen, sloot ik me aan bij het Teat(r)o Oficina Uzyna Uzona. Ik bleef daar meer dan tien jaar en werkte als lichtontwerper, assistent-regisseur, elektricien, artistiek leider, schoonmaker en wat er ook maar nodig was om 'theater' te kunnen maken. Ik had er vele radicale ervaringen. Zo dronken we tijdens de enscenering van Bacantes, een Dionysische rite die op vele generaties een belangrijke invloed had, drie maanden lang Ayahuasca om de voorstellingen te officiëren en werden we op het podium telepathie gewaar onder elkaar en met het publiek. Aan het einde van die drie maanden was ik zwanger. Het kwetsbare membraan tussen het leven en het theater dat nog steeds bestond, was gebroken en het leven drong zichzelf op. Daar leerde ik, in gezelschap, de intrinsieke relatie tussen de politieke en de rituele dimensie van het theater. Er zijn vele vormen van theater in één Theater.
WAAROM THEATER? OMDAT THEATER EEN RITE IS.
In 2000 hebben we het gezelschap Cia.Livre opgericht. Samen deden we onderzoek naar het Amerindiaanse universum en brachten we verschillende voorstellingen op basis van vrije herscheppingen van mythes, liederen en verhalen van verschillende inheemse volkeren. Terwijl we op zoek waren naar een manier om het concept van het Amerindiaanse perspectivisme te vertalen in een theatertaal, bedachten we op basis van de interdisciplinariteit tussen sociale antropologie, inheemse etnografie en de podiumkunsten een episch Braziliaans theater dat zich verhoudt tot andere, niet-westerse modellen. Antropofagie wordt zowel een thema als een werkwijze. Er zijn vele vormen van theater in één Theater.
WAAROM THEATER? OMDAT THEATER DE RITE IS VAN HET AANWEZIGE, VAN DE ‘EEUWIGE TERUGKEER VAN DE ONTMOETING’1.
In 2018, moe van het verslinden van theorieën en antropologen, besloten we om naar het platteland te trekken om kennis te maken met een ander Brazilië, dat meer dan 300 volkeren en 274 talen telt. We gingen op weg langs de Rio Xingu, van de monding tot de bovenloop, terwijl we intussen etnografische studies maakten van volkeren als de Araweté, Kayapó-Mebengokré, Kamayurá en Juruna/Yudjá. We ontdekten andere werelden en levenswijzen, en in elk dorp of elke gemeenschap die ik leerde kennen ging ik op zoek naar het theater, maar vond het niet.
Voor het eerst in 53 jaar (waarvan 39 jaar gewijd aan theater) ontdekte ik dat het mogelijk is om zonder theater te leven en dat er samenlevingen zijn die geen weet hebben van wat wij theater noemen en zij stellen het zeer goed. En als je me toen zou gevraagd hebben ‘waarom theater?’, zou ik niet langer een antwoord hebben kunnen geven. De mythen zijn waarheden en de mondelinge verhalen zijn tegelijk geschiedenis en wetenschap. Het is totaal anders dan onze concepten van representatie of fictie. Toch is er geen enkele rituele of dagelijkse handeling die niet zijn eigen conventionele vorm, zijn eigen esthetische manier van zijn heeft gekregen. Als er geen theater is, is de theatraliteit ingebakken in het leven zelf, waar er geen grens is tussen het bestaan en de kunst, of je nu een jaguar, een capibara of de onooglijkste bloedzuiger bent.
Vandaag, te midden van een pandemie, promoot een ernstige ethische crisis van het land de genocide op de inheemse volkeren en verergert zij de ineenstorting van het milieu op de planeet, waardoor het voortbestaan van de mensheid onder druk komt te staan. Op dit ondraaglijke historische moment is een collectieve kunst van aanwezigheid belangrijker dan ooit, omdat zij de kracht van verandering bezit en de kracht om te bewijzen dat alles kan worden veranderd. Ik doe hier dus niet langer beroep op het theater, maar op de theatraliteit van ons menselijk en extra-menselijk bestaan om na te denken of er enige mogelijkheid bestaat om een grote transformatie te bewerkstelligen van de wereld, weg van het kapitalistische systeem dat de planeet aan een absoluut onhoudbare snelheid verslindt. Die is gelegen in het ‘een ander worden’, niet langer als een representatie maar in een transfiguratie van ons eigen lichaam, om een collectief lichaam te worden.
Daarom, om te overleven, moeten we leren van de mensen die zingen en dansen om de hemel hoog te houden. Zoals de activist en inheemse intellectueel Ailton Krenak zegt: zolang we nog één verhaal kunnen vertellen, zullen we het einde van de wereld uitstellen.
Cibele Forjaz is een theaterregisseur, lichtontwerper en onderzoeker uit São Paulo. Ze is artistiek directeur van de theatergroep Cia.Livre, die sinds 2004 werkt rond thema's die gerelateerd zijn aan de Braziliaanse cultuur, met een focus op de kosmologieën en verhalen van inheemse volkeren. Ze won verschillende prijzen, waaronder de Shell Award Brasil voor beste regie.
1 Krenak, Ailton. O Eterno retorno do Encontro in Novaes, Adauto (org) A Outra Margem do Ocidente, Companhia das Letras, 1999.