008

Théâtre humain | Chokri Ben Chikha (Action Zoo Humain)

Laat ik maar meteen met het huis in de deur vallen. Wat hebben wij, theatermakers, nu eigenlijk over voor ons vakgebied, ons ambacht, onze liefde, voor de meest sociale van alle kunstvormen, de kunstvorm die ons allen zo na aan het hart ligt en die ook in het hart van de samenleving zou moeten staan? Maar hoe graag willen wij nu echt in het hart van die samenleving staan? Niet omdat ons dat wordt opgelegd, als voorwaarde voor subsidie, maar vanuit onszelf, als autonome wens, als de kern van onze missie? Ik stel die vraag aan alle theatermakers, ook aan mezelf. Wil ik met mijn theater eigenlijk wel in het hart van de samenleving staan? En wat vraagt dat van mij? Durf ik de verantwoordelijkheid aan om die plek op te eisen? Of neem ik genoegen met een beetje aandacht en een aardige recensie met een paar sterren?

Ik heb altijd geloofd in de artistieke, theatrale waarheid – als een zeer krachtige, autonome vorm van waarheid tegenover de andere vormen van waarheid: de feitelijke waarheid, de propagandistische waarheid, de bureaucratische waarheid, de religieuze waarheid en noem ze allemaal maar op. De artistieke waarheid biedt een vrij, maar geen vrijblijvend perspectief op de wereld. Het is een waarheid die achter de dingen kan kijken en tracht te ontmaskeren en ontsluieren wat anders verborgen blijft. Omdat ze kan beschikken over een poëtisch potentieel. Zonder die artistieke waarheid zouden we ons niets kunnen verbeelden.

De vraag die ik aan u wil stellen, is wat voor een impact die waarheid heeft op de reële wereld. Brengen theatermakers daadwerkelijk iets teweeg? Of gebruiken we onze artistieke vermogens om een beetje weg te dromen? En komen we daarmee niet verder dan wat fraai gepruts in de marge?
Om antwoorden te vinden op deze vragen neem ik u graag mee naar de 19de eeuw, naar een van de grote theatervernieuwers, die zich makkelijk kan meten met figuren als Brecht, Shakespeare of Molière. Hij was een pionier van realistisch theater, van documentair theater, van multidisciplinair theater, van interculturele podiumkunsten, een pionier van drempelverlagend theater, met een bekendheid en invloed waar elke theatermaker vandaag alleen maar van kan dromen.

Ik heb het over de Duitse theatermaker Carl Hagenbeck. Hagenbeck begon met dierenparken, haalde wilde beesten uit heel de wereld naar hier: beren die op een fiets rijden, apen die verkleed als man en vrouw een dansje doen. En hij liet samen met enkele rendieren ook enkele authentieke Sami overkomen, mensen uit Lapland, om die dieren te verzorgen. En wat bleek? De Sami hadden meer succes dan die beesten. In plaats van beesten liet hij de Sami optreden. Het bleek een gat in de markt en ze gingen op tournee van Hamburg naar Leipzig, van Leipzig naar Berlijn. De Sami werden een kaskraker, een hit in heel Duitsland. Vervolgens bracht hij Nubiërs naar Duitsland: wilde zwarten uit Soedan. Ze kenden nog een groter succes dan de Sami en gingen op internationale tournee, langs London, Parijs, Brussel, Gent, Antwerpen…

Carl Hagenbeck verdient een plek in het pantheon van de grote theatermakers, voor de ontwikkeling van de zoo humain…
De uitgangspunten van de zoo humain zijn door de huidige generatie politici goed begrepen. Trump, Francken, Wilders, Orban en Le Pen zetten vreemde volkeren weg op basis van hun stereotype kenmerken. De strategie om verschillen tussen bepaalde bevolkingsgroepen uit te spelen noem ik het zooïsme. Zooïsme wordt gekenmerkt door de drang naar spektakel, de drang naar voyeurisme, de obsessie voor het definiëren van de eigen identiteit en de spectacularisatie van het verschil.

De zoo humain van het genie Hagenbeck leverde het model voor een anti-verlichtingsdenken en een politiek van ontmenselijking. Dit zooïsme maakt dagelijks slachtoffers. Op mondiaal vlak zie je bijvoorbeeld hoe de Palestijnen in een immense kooi zijn gezet. Dichter bij huis worden asielzoekers en migranten graag gereduceerd tot tweederangs aapjes, zeker als ze moslim zijn. In België heeft deze hogere kunstvorm het zelfs tot een vaste beleidslijn geschopt. We hebben zooïsten en dierentuindirecteuren aan de macht.

We kunnen dit weglachen. We kunnen dit relativeren. Maar dan lachen we ook onszelf weg. Ik schrijf dit niet om te beschuldigen of om m’n gelijk te halen. Ik schrijf dit om een gevoel van urgentie met u te delen. Niet dat theatermakers niet genoeg doen. We werken ons te pletter, zetten in op publiekswerking, gaan de wijken in en stellen onszelf telkens weer helemaal in vraag. Wij maken allang veel meer dan theater alleen. Meer dan ooit betrekken wij de wereld bij ons werk. Maar heeft de wereld zich ook zelf echt betrokken gevoeld? Wat hebben wij daadwerkelijk teweeggebracht? Is het genoeg? Zijn we echt helemaal zeker dat intussen de fundamenten onder onze theaters – de tempels van de vrije gedachte en de democratische rechtstaat – niet onherroepelijk aan het barsten zijn?

Ik vind dat het theater hier een taak heeft. Ik vind dat theatermakers moeten ingrijpen. En niet door weer een relativerend toneelstukje te maken, maar daadwerkelijk in de realiteit. Daarom theater. Wij hebben iets wat niemand anders heeft. Niet de rechters, niet de politie, niet de politiek, niet de sociaal werkers, niet het onderwijs. Wij hebben een waarheid in te brengen: onze artistieke waarheid!
Als er zoveel leugen in de samenleving wordt geïnjecteerd, zoals de huidige politieke leiders dat doen, kunnen we niet anders dan een tegenmacht organiseren. Met onze artistieke waarheid! Laten we iets op gang brengen in het maatschappelijke debat. Laten we in het hart van de samenleving de positie opeisen om iets van de wereld te vinden. We zijn in staat om emoties op te wekken. Met onze artistieke waarheid kunnen we ontmaskeren, verwarren en verbeelden. Don Quichot, Robin Hood, Hamlet: we moeten ze niet alleen spelen, we moeten ze worden. De lawaaischoppers, de provocateurs, de waarzeggers, de narren, de orakels: allemaal eeuwenoude rolmodellen voor wie zich bekommert om rechtvaardigheid.

Dr. Chokri Ben Chikha is een Vlaams-Belgische acteur en theatermaker. Sinds 2007 is hij een postdoctoraal artistiek onderzoeker van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Gent. In deze context stichtte hij de internationale performancegroep Action Zoo Humain. Het gezelschap onderzoekt in welke mate theater rechtstreeks invloed kan hebben op de realiteit zonder zijn poëtisch potentieel en zin voor zelfkritiek uit het oog te verliezen.