108

uit Opening Nederlands Theater Festival 2020

Herzien wat we zien en niet meer niet gezien kunnen hebben | Edit Kaldor

Dankjewel voor de uitnodiging. En dankjewel voor de vraag. 
Waarom theater?

Dat is precies wat mijn moeder me vroeg toen ik haar vertelde dat ik mijn studies geneeskunde ging stopzetten om theater te gaan studeren. Ik ben niet zeker wat ik haar antwoordde, als ik al iets antwoordde. Ik was 18 toen en ja, tegen die tijd had ik al heel wat gezien. Tegen die tijd had ik al politiek asiel aangevraagd en mijn geboorteland verlaten, met de daarbij horende verhoren en alle andere dingen die het met zich meebracht: de onzekerheid, het vluchtelingenkamp, het tumult en de verwarring, de ontheemding, de ongefundeerde hoop en een nieuw leven in een grote stad ver, ver weg, vol branie en glamour. En ik zag ook andere zaken. Zaken die ik zelfs vandaag nog beschouw als onzegbaar.

Wat je gezien hebt, zo zegt men, kun je niet niet gezien hebben. Zelfs al zou je dit willen. Eens je iets gezien hebt, kan het voor jou nooit meer ongezien zijn. Maar je kunt het wel herzien. Je kunt het opnieuw zien. Je kunt er opnieuw naar kijken. Er tijd voor nemen. Het herbekijken. Er over reflecteren.

En als mijn moeder me vandaag die vraag zou stellen ‘Waarom theater?’, denk ik dat ik haar precies dat zou vertellen. Omdat een live performance, en een theatervoorstelling een manier is om te herzien wat jij niet meer ongezien kan maken. Het is een manier om het dichterbij te brengen. Om het concreet te maken. Om het tijd te geven, om het aandacht te geven. Om te kijken en opnieuw te kijken. En langer te kijken. En beter te kijken.

Dus ja, ik heb al heel wat gezien. Ook sedertdien. En ik vermoed dat ik op dat vlak geen uitzondering ben. Ik vermoed dat velen onder ons al heel wat gezien hebben. En dat we heel wat blijven zien – en beleven. Elke dag. Ik ben niet zeker, maar ik heb het gevoel dat dit net nu wel eens heel specifiek waar zou kunnen zijn. In deze dagen en deze maanden. We zien heel wat. Misschien zelfs te veel. Vaak van heel dichtbij. Omdat we het ook beleven. We zien extreme kwetsbaarheid, we zien mechanismen die voortgestuwd worden door uitsluiting en verdrukking en we worden dagelijks geconfronteerd met de talloze concrete uitingen van deze mechanismen. We zien de weigering en de ontkenning om af te rekenen met het verleden en in het reine te komen met het heden. We zien de pijn, en we zien de woede, en we laten onze pijn en onze woede zien.

Keer op keer zien we ons collectieve onvermogen en falen om onze rol op te nemen in het stoppen van de vernietiging van onze planeet, waardoor we ze onleefbaar maken voor onze kinderen. En ja, we zien ziekte, we zien verlies, vooral nu. En we zien zorg en vrijgevigheid en integriteit. (Het gaat onze verbeelding te boven.) Maar we zien ook angst, en een beleid van angst en verdeeldheid op vrijwel alle niveaus. We zien dat er wordt gesproken met dubbele tong, we zien regelrechte leugens, en misverstanden en geweld.

Wat we zien kunnen we niet meer niet gezien hebben. Maar we kunnen het wel herzien. We kunnen er bij blijven stilstaan. We kunnen er aandacht aan geven, we kunnen het weergeven op manieren die voor ons tastbaar zijn. Daar zijn live performances goed in: dingen tastbaar en beleefbaar maken. Ze zijn een apparaat dat ons in staat stelt te herbekijken en ook te herbeelden wat we niet meer niet gezien kunnen hebben. Want het werkt ook op die manier. Het stelt ons niet alleen in staat om te herzien, maar ook om te voorzien, om bij wijze van spreken vooraf te bekijken en vorm te geven wat we nog niet hebben gezien. Het in te beelden en in te oefenen. Het geeft ons tijd en concentratie, wat op zijn beurt ruimte schept voor complexiteit. En het geeft ons elkaars aanwezigheid. Het geeft ons samenhorigheid, zodat we ons bewust kunnen worden van onze eigen verantwoordelijkheid.

In een van mijn lievelingsromans, Onbepaald door het lot van Imre Kertész, probeert de hoofdpersoon, een 13-jarige jongen die de concentratiekampen heeft overleefd, bij zijn terugkeer aan de achterblijvers uit te leggen hoe het mogelijk was dat zoiets als wat hem overkwam, gebeurde. Hij zegt hen: ‘Het gaat om de stappen. Iedereen zette stappen zolang hij in staat was een stap te zetten; ook ik zette mijn eigen stappen, en niet alleen in de rij bij Birkenau, maar zelfs daarvoor, hier, thuis... Als we een stap zetten en erkennen dat die achter ons ligt, duikt de volgende al voor ons op.’ We zitten er middenin en er is nooit een moment om te stoppen en na te denken over wat het is waar we in zitten.

Ik suggereer dat theater een manier is om te stoppen en te overschouwen. Om de tijd te nemen en opnieuw te kijken – en na te denken – voordat een volgende stap wordt gezet. Om rekening te houden met dingen die we niet langer niet gezien kunnen hebben, om te oefenen samen te denken en samen te handelen. En om verantwoording af te leggen.
Een live performance, een theatervoorstelling kan ons dat laten doen. Dat is haar potentieel. En gewoon ter verduidelijking: ik suggereer niet dat alle theatervoorstellingen en performances dit daadwerkelijk doen. Om dit te kunnen doen, moeten zij zich bewust zijn van de wereld én van zichzelf, ze moeten onverschrokken zichzelf voortdurend opnieuw onderzoeken en heruitvinden en op zoek gaan naar wat ze nog niet weten. En ze hebben een context nodig die lef, experiment en risico's nemen begrijpt, waardeert en steunt.

Het potentieel is er. Om het theater een plek te laten zijn waar we opnieuw kijken naar wat we niet meer niet gezien kunnen hebben. Waar we de laatste stap die we hebben gezet, herbekijken en overdenken. En waar we de volgende stappen opnieuw inbeelden en inoefenen.

Edit Kaldor wordt internationaal erkend als een unieke stem in het hedendaagse theaterlandschap. Ze werkt meestal met niet-professionele performers, mixt documentaire en fictieve elementen, en integreert vaak het gebruik van digitale media. Geboren in Boedapest, opgegroeid in de Verenigde Staten, nu woont ze in Amsterdam en werkt ze internationaal. Haar theatervoorstellingen zijn gepresenteerd in meer dan 30 landen en op vier continenten.